واژه «رمضان» از ریشه «رَمَضَ» است، به معنای بارانی که اوّل پاییز میبارد و هوا را از خاک و غبارهای تابستان پاک میکند و یا به معنای داغیِ سنگ از شدّت گرمای آفتاب . (1)
امّا درباره این که چرا این نام بر یکی از ماههای سال، گذاشته شده است، زمخشری (م 528 ق) گوید:
اگر پرسی: «چرا ماه رمضان را به این نام نامیدهاند؟»، گویم: روزه در ماه رمضان، عبادتی دیرین است، و گویا عربها این نام را به خاطر داغ شدنشان از حرارت گرسنگی و چشیدن سختی آن، نهادهاند، همچنان که به آن «ناتق (رنجآور)» هم گفتهاند؛ چون سختی روزه، آنان را به رنج و زحمت میافکند .
و گفتهاند: چون نام ماهها را از زبان قدیم نقل کردهاند، آنها را با زمانهایی که در آنها قرار داشتند، نامیدهاند و این ماه، در روزهای گرم و داغ بوده است .(2)
شماری از روایات، این نامگذاری را به سبب نقشی دانستهاند که ماه رمضان در پاکسازی آئینه جان از آلودگیهای گناهان و پاکسازی روان از زنگار خطاها دارد. از پیامبر صلیاللهعلیهوآله روایت است: إنّما سُمِّیَ رَمَضانُ؛ لِأَ نَّهُ یُرمِضُ الذُّنوبَ؛ این ماه را رمضان نامیدهاند: چون گناهان را میزداید.
این وجه در نامگذاری، از یک سو با ریشه لغویِ «رمضان» و از سوی دیگر با برکات، ره‌آوردها و آثار آن، هماهنگ و متناسب است .
