هالیوود و مهدویت

سرای دانش

اهمیت آینده بشر از نگاه غرب

این گفت‏وگو با عنوان فرعی «فیلمسازان آمریکایی، مهدویت را نشانه گرفته‏اند» به چاپ رسیده است . جهان امروز جهان تصویر است و مساله آینده‏نگری (فیوچریسم) در دهه‏های گذشته برای غرب بسیار مطرح بوده است. آینده‏نگری در غرب، ریشه در روش علم تجربی، نگرش‏های سیاسی و اندیشه‏های مذهبی دارد . آمریکا با نشان دادن آینده تاریک و خونین بشر در فیلم‏های خود، سعی دارد خود را منجی آینده بشریت معرفی کند . مساله مهدویت‏برای غرب پس از انقلاب اسلامی ایران مطرح شد .

جهان امروز، جهان تصویر است و عمده‏ترین مصداق این تصویر، سینماست . پستمن در کتاب زندگی در عیش، مردن در خوشی سه دوره یا سه سپهر را برای انتقال معلومات ذکر می‏کند: دوره انتقال معلومات به وسیله زبان، دوره مکتوب و بالاخره دوره تصویر (سینمایی و تلویزیونی) .

امروز نه تنها قدرت‏ها از عنصر تصویر بالاترین استفاده را می‏کنند، بلکه ذهنیت مخاطب‏ها هم چنین قدرت و جایگاه پذیرشی را دارد . ما در شبانه‏روز بین 78 تا 79 درصد اطلاعات دریافتی را از چشممان به دست می‏آوریم . طبق تحقیقاتی که طی 10 تا 15 سال گذشته صورت گرفته، انسان با نیمکره راست مغزش با اطلاعات برخورد شهودی می‏کند و این اطلاعات، بزرگ‏ترین و عمیق‏ترین تاثیرات را روی شخصیت انسان می‏گذارد . بنابراین، تصویر، کارآمدترین عامل نه تنها برای انتقال معلومات، بلکه برای تاثیرگذاری روی شخصیت و روان افراد است .

تنها تمدنی که منجی و موعودش یک موجود زنده عینی است، شیعه است . تمدن‏های دیگر، منجی‏شان را قاب کرده‏اند، زده‏اند به سینه آسمان

غرب در ذات تکنولوژیکی خودش تفوق‏طلب است . در فلسفه علم مطرح می‏شود که علم فی حد نفسه قدرت می‏آورد و به قول فرانسیس بیکن در آغاز رنسانس: «هدف نهایی علم، قدرت است‏» . در چنین فضایی، غرب برای اعمال این قدرت و کسب مطامع بیشتر، از تصویر بهترین استفاده را می‏کند . هالیوود مرکز فیلمسازی آمریکاست که در هر سال 700 فیلم تولید می‏کند و سالانه حدود 15 میلیارد دلار سود خالص دارد و نزدیک به 78% سینماها و تلویزیون‏های جهان از آن تغذیه می‏شوند . در غرب فیلم خنثی وجود ندارد . الآن مهمترین کاری که غرب می‏کند این است که مبانی نظری خودش را که محصول ایده‏ها و اهدافش است‏به زبان تصویر ترجمه می‏کند . من بزرگ‏ترین ویژگی غرب را ترجمه معنا به تصویر می‏دانم; چون روان‏شناسی مدرن بیانگر این است که تاثیری که تصویر دارد، هیچ کلامی ندارد و بحثی در روان‏شناسی داریم که هر تصویر معادل هزار کلمه است .

کار دیگر تصویر و سینما، درگیر کردن احساس و ادراک به صورت توامان است . وانگهی، تصویر یک زبان بین‏المللی است که حتی بدون دانستن زبان و کلام دیگری می‏توان از طریق تصویر، پیام را به همه کس در هر شرایطی منتقل ساخت . یکی از اهداف اصلی غرب، جلب افکار عمومی است . در فضایی که دموکراسی اصل می‏شود، رای عمومی قدرت‏ساز است و به همین دلیل باید روی افکار عمومی تاثیرگذاری کنیم .

در دهه 90 دو نظریه جدی پیرامون «مدینه فاضله‏» یا آرمان‏شهر مطرح شد: یکی «نظم نوین جهانی‏» که از سوی جورج بوش مطرح شد و دیگری «پایان تاریخ‏» فوکویاما . این دو مساله به نحوی از نیت‏سیاسی غرب در جهانی شدن (globalization) و ایجاد یک فرهنگ جهانی و تحمیل آن بر جهان پرده برمی‏دارد . مجموعه فیلم‏هایی که در این دو دهه، به‏ویژه پس از طرح نظم نوین ساخته شده، اهداف غرب را به‏خوبی نشان می‏دهد . برای مثال، آمریکایی‏ها فیلمی به نام «روز استقلال‏» ساخته‏اند که جلوه‏های ویژه بسیاری دارد و به‏شدت بر روی آن تبلیغ شد . در این فیلم، یک گروه فضایی به کره زمین حمله می‏کنند و آمریکایی‏ها دفاع می‏کنند و در نهایت، در روز استقلال آمریکا اینها دشمنان را دفع می‏کنند . پیام این گونه فیلم‏ها این است که آمریکا و نظام حاکم بر غرب تنها سیستمی است که جهان را از خطراتی که در آینده رخ می‏دهد، حفظ می‏کند . در فیلم پیشگویی‏های نوستر آداموس نیز آمریکاست که در مقابل مسلمانان می‏ایستد; یا مثلا بازی کامپیوتری خیلی مشهور «یا مهدی‏» که اسم اصلی‏اش «جهنم خلیج فارس‏» است، خلیج فارس را مرکز حرکت‏های تروریستی جهان جلوه می‏دهد . از بعد روان‏شناسی، این بازی، افراد را نسبت‏به امام زمان و لفظ «یا مهدی‏» شرطی می‏کند; ولی وقتی باطن قضیه را نگاه می‏کنید، می‏بینید پیام دیگری هم دارد که حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس را توجیه می‏کند . هالیوود در سال 2000 فیلم «ماتریکس‏» را ساخت که فروش و استقبال غیرمنتظره‏ای داشت . در این فیلم، هویت انسان آینده که به ماشین تبدیل شده است، زیر سؤال می‏رود، اما نجاتی که برای فرار از این بحران ذکر می‏شود، شهری است‏به نام صهیون . (Zion) در دهه 50 نیز میلیون‏ها دلار برای ساختن فیلم‏هایی مثل «بن هور» و «ده فرمان‏» هزینه شد تا اسرائیل را که در آن دوره شدیدا دچار بحران مشروعیت‏بود، نجات دهد .

بحث‏های آخرالزمان (فیوچریسم) که توسط کسانی چون تافلر، فوکویاما، هانتینگتون، برژینسگی و ... مطرح می‏شود، در سینمای غرب نیز بازتاب دارد . واقعیت این است که بحث آینده‏نگری در غرب خیلی جدی‏تر از فضای ماست . هرچند این موضوع در فرهنگ تشیع ناب در همه ابعاد سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مطرح است، ولی در ذهن عامه تنها در بعد مذهبی مطرح است . در غرب این موضوع در تمام ابعاد فوق‏العاده جدی است . آینده‏نگری در غرب، ریشه در روش تجربی علم دارد که به پیش‏بینی پدیده‏ها می‏پردازد . در تمدن‏های علم‏گرا، روان‏شناسی و جامعه‏شناسی و سیاست نیز آینده‏نگر می‏شوند و دنبال سیستم‏هایی می‏گردند که به آینده نفوذ کند . فیلم آمریکایی «روح‏» یا «شبح‏» (Goast) که چند اسکار گرفت، به نوعی همین مضمون را دنبال می‏کند و می‏خواهد بگوید انسان معاصر، شیدای شکستن دیوار تاریخ است; می‏خواهد به آینده نفوذ کند و چون قدرت علمی دارد، می‏خواهد آینده را خودش بسازد . البته این آینده‏نگری در غرب ریشه در مسائل سیاسی هم دارد . مثلا در فیلم «نوستر آداموس‏» می‏خواهد بگوید چنین حوادثی محقق خواهد شد; اما ما می‏توانیم تغییرش بدهیم .

یکی دیگر از اسباب آینده‏نگری در بین اندیشمندان غربی، مساله مذهب است . شما به کارکرد افرادی مثل جری فالول و مؤسسه «کلوپ اخلاقی‏» نگاه کنید . در اکثر تمدن‏ها اعتقاد بر این بوده است که در پایان هر هزاره یک سری تحولاتی رخ می‏دهد . در سال 2000، حدود 61 فرقه منتظر ظهور عیسی مسیح بودند و یهودی‏ها آمده بودند در دروازه شرقی بیت‏المقدس دوربین گذاشته بودند که حضرت مسیح اگر نزول اجلال کرد، فیلمش را بگیرند.

مجموع این قضایا یک پیوندی بین نظریه‏پردازان، سیاست‏بازان و تصویربرداران غرب ایجاد می‏کند . مثلا آقای گاسپار وان برگر، وزیر دفاع سابق آمریکا، کتاب جنگ بعدی (War Next) را می‏نویسد و بخشی از آن را به سال 1999 و 2000 و بخشی از آن را به ظهور محمد منتظری [!؟] در ایران اختصاص می‏دهد و چیزهایی را که نوستر آداموس گفته بود مجددا زنده می‏کند .

در اکثر تمدن‏ها اعتقاد بر این بوده است که در پایان هر هزاره یک سری تحولاتی رخ می‏دهد . در سال 2000، حدود 61 فرقه منتظر ظهور عیسی مسیح بودند و یهودی‏ها آمده بودند در دروازه شرقی بیت‏المقدس دوربین گذاشته بودند که حضرت مسیح اگر نزول اجلال کرد، فیلمش را بگیرند.

تنها تمدنی که منجی و موعودش یک موجود زنده عینی است، شیعه است . تمدن‏های دیگر، منجی‏شان را قاب کرده‏اند، زده‏اند به سینه آسمان . یعنی موعود آنان یک موجود ذهنی است (1) و در زندگی تجلی ندارد، برخلاف موعود منجی شیعه که کاملا عینی است . منتهی ما نیاز به مترجمانی داریم که این تجلی باطنی مذهب شیعه را بیاورد و وارد جامعه کند . در شیعه، دلیل حجیت اجماع را هم حضور معصوم می‏دانند . نقش حضور امام زمان علیه السلام در پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز جدی است . میشل فوکو، کلر بریر و دیگران در این بحث ابتدا امام حسین علیه السلام و بعد امام زمان را مطرح می‏کنند و در کنفرانس تل آویو افرادی مثل برنارد لوئیس، مایکل ام . جی . جنشر، برونبرگ و مارتین کرامر بر این بحث‏خیلی تکیه می‏کنند . آنها در تحلیل انقلاب اسلامی، به «نگاه سرخ‏» شیعیان، یعنی عاشورا و «نگاه سبز» شان یعنی انتظار می‏رسند . (2) جمله مشهوری دارند که: «اینها به اسم امام حسین علیه السلام قیام می‏کنند و به اسم امام زمان علیه السلام قیامشان را حفظ می‏کنند .» یعنی حضور امام علیه السلام برای ما در بطن سیاست و فقه ما یک حضور زنده و عینی است . اما شیعه در ترجمه معانی خودش به زبان روز مشکل دارد . ما برخلاف غربی‏ها این معنا و مفهوم را به زبان عامه و برهان عامه ترجمه نکرده‏ایم . ما نیاز به حکیم داریم . فعل حکیم، ترجمه و تنزیل و تمثیل معناست . غرب قدرتش به بیانش است; نه محتوایش . ما خیلی چیزها را همیشه می‏بینیم; اما چون به دیدن عادت کرده‏ایم، دیگر به رمز و رازش پی نمی‏بریم . گاهی شما برای فهم کامل یک چیز باید جایت را عوض کنی; باید فاصله بگیری تا آن را از بیرون ببینی . ما چون عاشقی می‏کنیم، نمی‏دانیم حامل چی هستیم . من وقتی بدانم چه دارم، حافظش هم هستم . مسلمین اگر نمی‏فهمند که سرمایه‏شان دارد به تاراج می‏رود، از بی‏عرضگی آنها نیست; نمی‏دانند چه دارند . شما اگر حامل معنا باشید، مرعوب ابزار [سینما] نمی‏شوید . آنکه حامل معنا باشد، حامل ابزار می‏شود; نه محمول ابزار . ما می‏توانیم از ابزار آنها هم استفاده کنیم و امام زمان (عج) را مطرح کنیم.

برای غرب، مساله مذهب تشیع پس از ظهور صفویه در ایران و اوج‏گیری اهداف استعماری غرب نسبت‏به شرق و ایران جدی شد . منتها مساله مهدویت پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای اینها مطرح شد . اینها وقتی با انقلاب اسلامی مواجه شدند، غافلگیر شدند . رئیس سازمان سیا این نکته را در سخنان خود گفته بود . از این جهت در فیلم «نوستر آداموس‏» که در سال 80 و 81 مطرح شد، خیلی خام با این مساله برخورد می‏کنند . در سال‏های اولیه انقلاب، مقالات، کتاب‏ها و فیلم‏های مختلفی در این باره ساخته شد; اما از دهه 90 سبک کار را عوض کردند . دیدند اگر بیایند امام زمان شیعیان را نفی کنند، به نحو دیگری اثباتش کرده‏اند; چون در جهان این حالت وجود دارد که چیزی را که غرب نفی کند، حتما یک ارزشی دارد . لذا در این دهه فیلم‏هایی مثل «صهیون‏» و «آمارگدون‏» و ... ساخته می‏شود که به جای تخریب این طرف، به اثبات مدعای غربیان در زمینه آینده جهان می‏پردازد.